Theologie van het Lichaam 5

We gaan vandaag verder met de Theologie van het Lichaam (TvL), p. 73-146.
Een verzameling catechesen door paus Johannes Paulus II (JPII).

We zijn bezig met het inleidende verhaal van Yves Semen. Vandaag komt aan de orde:

• de twee bronnen die de inspiratie vormden voor paus JPII voor zijn Theologie van het Lichaam: de heilige Joannes van het Kruis en Humanae Vitae.
• enkele woorden over de opbouw van het boek en leestips.

Een inleiding van 123 bladzijden. We leggen een goede bodem!

De heilige Joannes van het Kruis

JPII heeft Joannes van het Kruis grondig bestudeerd, al in de periode vóórdat hij naar het seminarie ging. Hij is zelfs Spaans gaan leren om de werken in de oorspronkelijke taal te lezen. Hij omschrijft dit als een belangrijke fase in zijn leven (p. 73) Op de volgende punten heeft de JPII zich door hem laten inspireren:

1. de liefde als zelfgave. In Levende vlam van Liefde spreekt Joannes van het Kruis over de ziel, die zich aan God geeft. 'Zij geeft Hem namelijk alles wat Hij haar gegeven had om haar liefde te winnen'. Zij geeft in feite terug wat haar door God is gegeven. (p. 75)


2. de vergelijking van het huwelijk met de relatie tussen mens en God. Bij het huwelijk worden twee mensen 'één vlees' volgens de Heilige Schrift (Gen 2,24), en 'Wie zich met de Heer verenigt, wordt met Hem één geest' (1 Kor 6,17). Waar Joannes van het Kruis probeert het geestelijke huwelijk vanuit het gewone huwelijk te begrijpen, daar doet paus JPII het omgekeerde. Hij probeert het gewone huwelijk te begrijpen vanuit de relatie God-mens. Daarbij gaat het vooral om volledigheid. Fysieke overgave zonder persoonlijke overgave is niet waarachtig: 'De volledige fysieke overgave zou een leugen zijn, als zij niet teken en vrucht was van de volledige persoonlijke overgave waarin de gehele persoon, ook in zijn tijdelijke dimensie, tegenwoordig is. (JPII, Familiaris Consortio).


3. liefde als zelfgave is geworteld in de Drievuldigheid.  

Wat dit laatste punt betreft, haal ik Amoris Laetitia aan, dat vorig jaar van de hand van paus Franciscus verscheen:

'11. De drie-ene God is een 'communie van liefde', en het gezin de levende reflectie. In de creativiteit van man en vrouw zie je de creativiteit van God terug. God is geen alleen-heid, maar familie. Hij kent in zichzelf vaderschap, zoonschap en liefde, de essentie van de familie, de Heilige Geest.'

De menselijke liefde biedt dus, wanneer ze in waarheid wordt beleefd, de mogelijkheid toe te treden tot het mysterie van God, een volledige gemeenschap van personen. De waarheid van de menselijke liefde speciaal in de sponsale eenwording van het huwelijk, is uiteindelijk een bevoorrechte manier om het mysterie van God aan de mens beschikbaar te stellen. (p. 79)

Humanae Vitae

Er volgt een uitgebreid verslag van het ontstaan van deze encycliek, waarin men tracht te bepalen of de zojuist (jaren '60) uitgevonden contraceptieve pil al of niet iets voor christelijke echtparen zou kunnen betekenen. Daarover werd nogal verschillend gedacht in de pauselijke commissie die daarvoor in het leven was geroepen. 

Uiteindelijk heeft paus Paulus VI zelf de knoop doorgehakt en een beslissing genomen die inging tegen het advies van de meerderheid. Dat besluit was anti-anticonceptiepil.

Mgr. Wojtyla, de latere Paus JPII, was niet bij de laatste zitting van de commissie, want hij kreeg geen uitreisvisum uit Polen. Daarom heeft hij in datzelfde jaar 1966 zelf een commissie in het leven geroepen om een memorandum te schijven aan Paulus VI. Dit Memorandum van Krakau benadrukt dat iedere persoon een subject is en geen object 'waarvan men gebruik maakt voor persoonlijke doeleinden', een persoon waarvan het lichaam een constitutieve dimensie is en niet 'verschillend van de persoon of eraan onderworpen maar met die ziel één persoon vormt'. (p. 84-85)

Hiermee wordt duidelijk dat het lichaam een belangrijk deel van de mens is, niet ondergeschikt of onwaardig.

Als mens zijn wij geroepen onszelf te verwezenlijken. Dat kan alleen in totale zelfgave. Als de zelfgave niet totaal is, dan is ze niet waarachtig. Dit geld ook voor het lichaam.

JPII komt, op basis van deze 'personalistische bevestiging van de persoon', tot dezelfde conclusie als Paulus VI. Maar omdat hij zich meer richt op de persoonlijke ontwikkeling van de mens en daarmee waarschijnlijk meer mensen aan zal spreken, heeft Yves Semen dit memorandum opgediept uit het stof waarin het beland was en het is nu voor het eerst buiten Polen gepubliceerd in dít boek. 

Ook als dit document niet door alle christelijke mensen aanvaard wordt, het leidt tenslotte tot dezelfde conclusies als Humanae Vitae, dan zal ze het tóch begrijpelijker maken en daarmee aanvaardbaar als argument. (p. 88).

Na het bespreken van de twee bronnen waar JPII de TvL op gebaseerd heeft, gaat Yves Semen in op de opbouw van het boek. In verschillende vertalingen zijn verschillende volgordes gehanteerd. Niet alle catechesen zijn uiteindelijk gegeven, bovendien wordt er ook gebruik gemaakt van het originele werk in het Pools. Het is duidelijk dat Yves Semen niets aan het toeval wil overlaten als het gaat om de vertaling en de volledigheid.

Er zijn een paar factoren die het vertalen van dit werk anders dan anders maken. De algemene woensdagaudienties bestonden meestal uit eenvoudige tekst. De teksten van JPII echter zijn verre van eenvoudig. Bovendien moesten de teksten op korte termijn vertaald worden, dat is gebruikelijk bij woensdagaudienties. De vertalers hadden geen beeld van het totale verhaal, alleen de tekst van de betreffende woensdag. Hierdoor ontstond later behoefte aan betere vertalingen.


Interessant vind ik de beschrijving van de denkwijze van JPII:

Veel filosofen denken lineair: ze stellen een probleem, overwegen verschillende mogelijke oplossingen, dan volgens een logisch, stapsgewijs proces, bereiken en formuleren ze een besluit. 

[De methode van Karol Wojtyla] was circulair, niet alsof hij in kringen rond een gesloten cirkel draaide, maar alsof hij een wenteltrap afdaalde.

Deze tocht zette hij voort zonder ooit met dwang tot een besluit trachten te komen, voordat de vraag exhaustief vanuit zoveel mogelijke invalshoeken was bestudeerd. 

Aldus zijn biograaf George Weigel (p. 110). 

Dan geeft Yves Semen nog een advies: zie de TvL als een drieluik:

'De paus nodigt ons aldus uit (...) hem te volgen in de meditatie van het drievoudig schilderij, dat hij op basis van de woorden van Christus schildert. (...) Met andere woorden, hem volgen op deze via inventiva, op deze weg van ontdekking, die niet strijdig is met de eisen en de nauwgezetheid van de via doctrina, maar die haar in zekere zin aanvult en 'leven geeft' (...). (p. 111)

Interessant is wat de paus in een van de eerste catechesen zegt over de methode waarmee we zijn boek moeten beginnen te lezen. Omdat het gaat over 'de openbaring van de mens, en met name over het lichaam, moeten we om begrijpelijke redenen verwijzen naar de ervaring, omdat het vooral in de ervaring is dat we de 'lichamelijke mens' waarnemen'.

Op deze manier bestudeerd vindt geen gewoon theoretisch onderricht plaats waarbij morele kwesties via rationele logica worden opgelegd. Zij vloeit natuurlijk voort uit wat geleidelijk is onthuld en waargenomen.

'In zekere zin wordt [de lezer] geïntegreerd in het fresco dat geleidelijk wordt geopenbaard, tot een persoonlijke innerlijke bekering.' 

Er vindt als het ware een dialoog plaats tussen de theologische redenering en de existentiële ervaring van de lezer:

'(...) dat onze menselijke ervaring in dit geval tot op zekere hoogte een gewettigd middel voor de theologische interpretatie is'. (p. 111-112)

Leuk is de knipoog naar de vergelijking met een fresco, die paus Benedictus ook gebruikt in zijn boek De Geest van de Liturgie, dat ik vorig jaar gelezen heb. Behalve de fresco vind je daar ook de circulaire manier van redeneren terug, verwoord als de pijl en de cirkel, onderaan de pagina.

Tot slot nog een woord over het leergezag.

Binnen de kerk leven de verschillende meningen nog steeds, zowel over Humanae Vitae als over de TvL.

JP waarschuwt hierbij voor 'een uitsluitend biofysiologische verklaring van de vrouw en van het moederschap'. Hiermee zegt hij dat de vrouwelijkheid van de vrouw niet alleen een lichamelijke eigenschap is: 'zo'n 'gereduceerd' beeld zou samengaan met de materialistische opvatting van de mens en de wereld'. (p. 126)

Dan is er nog een meer traditionalistische stroming die vindt dat er überhaupt niet zoveel aandacht gegeven moet worden aan het lichaam en de seksualiteit.

Actualiteit en nieuwe evangelisatie

In eerste instantie was er slechts één frans tijdschrift, L'Homme Nouveau dat aandacht aan de catechesen van JPII besteedde.

Tegenwoordig zijn er diverse lees- en studiegroepen, in de Verenigde Staten sinds een jaar of tien en sinds kort ook in Europa.

Paus JPII heeft nooit één van zijn teksten van het leergezag voltooid zonder Maria aan te roepen (p. 135)

Verder naar Theologie van het Lichaam 6.