Theologie van het Lichaam 12

Wat zegt ons het lichaam dat we hebben?

Ons man- en vrouw zijn?

Wat zijn er veel antwoorden op deze vraag. Daartussen staat het antwoord van paus Johannes Paulus II, De Theologie van het Lichaam, het vervolg op het werk van zijn voorgangers, met name paus Paulus VI. Het is niet altijd even populair geweeest, zelfs niet onder katholieken. Veel daarvan was te doen om de anticonceptiepil die in de jaren '60 verscheen. Daar kwam wat later de echtscheiding overheen, die vóór die tijd haast niet gebezigd werd maar in toenemende mate voorkwam. Nog later het loslaten van (de noodzaak tot) het huwelijk, het samenwonen en een keur aan relaties die steeds verder afstonden van dat ideaal dat tocht nog steeds geschetst wordt: het trouwe huwelijk tussen man en vrouw, met de daaruit voortkomende kinderen.

Toen ik twintig jaar geleden, jaren '90, een vrouw opgelucht hoorde uitroepen, toen zij gestopt was na vele jaren pilgebruik: 'Nu heb ik mijn natuurlijke cyclus weer terug! Ik voel mij weer geaard in mijn lichaam!', toen vond ik dat raar. Too Much Information. Bovendien, wie is er nou geïnteresseerd in haar natuurlijke cyclus? De pilcriticus was toen in datingland wat de macriobioot was in gezinnen die zweren bij de Hollandse Pot.

Inmiddels hoor ik wel vaker andere geluiden. Het is nu hip en happening om je op wat voor manier dan ook bezig te houden met gezond eten en een gezond lichaam. En wat toen voor 'macrobiotiek' doorging heeft zich nu verspreid tot een ware gezondheidsrage.

Zo'n ontwikkeling heeft deze pilkritiek ook in zich. Ik denk dat het best hip en happening kan worden om onze seksualiteit terug te claimen als bij óns behorend in plaats van een te vermijden ziekte (waarvoor de pil het langverwachte medicijn was) en een voor ziel en lichaam gezonde seksualiteit te beleven. Zonder daarbij een volstrekt natuurlijk iets, de vruchtbaarheid van de vrouw, met behulp van chemie of blokkades stil te hoeven leggen opdat de vrouw eindelijk 'vrij' zou zijn, 'evenals de man' vrij van de natuurlijke creatieve functie van haar eigen lichaam.

Deze make-up blog van Marielle belicht nog een ander aspect. De pil is niet echt duurzaam en vegan, zegt zij. Zij mag de Lady Comp uitproberen, een apparaatje dat helpt de temperatuurschommelingen en andere gegevens van je cyclus bij te houden.

De jaren '50

Ik wil even terugblikken op de jaren '50, toen men nog volop aan de aardappelen met jus zat (het beeld van de ongelukkige huisvrouw met een man die nooit thuis was, een liefdeloos gewoontehuwelijk in een saai huis in een saai randstedelijk gebied, saaie kinderen (een jongen en een meisje) en natuurlijk geen baan buitenshuis). Weliswaar genoeg te eten en een groeiende economie maar geen kraak te beleven.

De jaren '60

Daarop volgden de jaren '60 waarin men, wellicht vanwege die onverdraaglijke saaiheid niet schroomde allerlei natuurlijke en chemische geestverruimende middelen te gebruiken. Een paar hormonen konden er ook nog wel bij. In eerste instantie bedoeld voor binnen het huwelijk, maar al snel werd de pil vrij verkrijgbaar, vaak zelfs gratis en meestal goedkoop.

De jaren '70 en '80

Tel daarbij op de toenemende populariteit van Oosterse filosofieën waaronder tantra en de Kamasutra in de jaren '70 en '80. Die boeken en theorieën zijn natuurlijk reuze interessant als je net uit een tijdperk van onderdrukking komt, en van mijn moeder begreep ik altijd dat dat zo was. Ze heeft ons dan ook totaal niet huishoudelijk opgevoed, klaar als men toen was met het al eeuwenlang verplichte huishouden en zorg voor het nageslacht (mijn aanrecht is nooit lang spik en span). Nee, wij mochten doen waar we zélf voor kozen. Een hutje op de hei leek me wel wat met zo min mogelijk contact met de buitenwereld. Maar ik kon geen goed plan bedenken want je blijft altijd andere mensen nodig hebben, voor boodschappen, medische hulp etc.

Kortom, ik kan me best voorstellen dat men al snel die hele Bijbel en de bijbehorende kerk vergat, druk als men was met het halen van wat van ver kwam. Tegenover de Oosterse filosofieën en geraffineerde pillen kwam de 'leer' van natuurlijke seks er bekaaid vanaf. Want saai, evenals het huwelijk. En kinderen, och jee, die houden je helemaal af van de leuke dingen in het leven.

Misschien vonden we niet allemaal het idee van een huwelijk saai, maar dan toch onmogelijk. En anders wel volstrekt nutteloos. Waarom beloven te blijven bij iemand die misschien wel een saai en stinkend bankmonster blijkt te zijn? Als je de generatie boven je massaal met dat soort ketenen ziet breken, dan bedenk je niet zo snel vrijwillig ze aan te gaan.

Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan.

Ik ontmoette mijn man. In die tijd was ik ook net op zoek naar een kerk. De pastoor in mijn dorp, die ik net na een half jaar moed verzamelen had aangesproken, bleek net in een ander dorp tot vicaris benoemd (ik begreep ook niet wat dat was), en inmiddels is hij zelfs Ridder in de Orde van Oranje Nassau en erekapelaan van de paus). Maar ook hij moest, getuige dit filmpje, net als laatst onze eigen pastoor, zélf met behulp van een hoogwerker nieuwe tegeltjes op het dak van de kerk leggen:


Later die week ontmoette ik trouwens mijn man. Die belde wél meteen op om wat af te spreken en laat hij nou net zijn 944, jawel, tegen de katholieke kerk in zijn woonplaats parkeren! Bingo, dacht ik.

Dat was 19 jaar geleden, die Porsche is inmiddels de deur uit en we zijn vele auto's verder maar de kerk is nog dezelfde. En de man ook trouwens.

Even voor de duidelijkheid, het is echt niet zo dat ik daar vervolgens met de Theologie van het Lichaam in de kerk achterna werd gezeten hoor. Die katholieken geloven het allemaal wel, of niet, maar ze praten er niet veel over. Tussen neus en lippen door wordt er wel eens wat gemompeld. Toen we trouwplannen hadden ging ik dus zelf  maar op internet op zoek naar kennis. Als intellectueel was ik maar wat blij om de achtergrond van het geloof wat beter te leren kennen. Zoals de visie van de kerk op de mens en het menselijk lichaam. Het lichaam wordt in sommige, ascetische visies gezien als geheel ondergeschikt aan de geest. Of, in meer bourgondische visies juist als het enige belangrijke. Maar de katholieke kerk zegt dat lichaam en geest samen een geheel vormen. En daaruit komt een visie op het huwelijk voort.

Het gaat (dus) niet alleen over voortplanting. Als dat het enige belangrijke was dan was het effectiever geweest als we éénslachtig waren geschapen... En dat zijn we niet...

Humanae Vitae

In Humanae Vitae, het pauselijke document dat voorafging aan De Theologie van het Lichaam, wordt de aandacht gericht op het ‘welzijn van de mens als persoon, als man en vrouw’, en de waardigheid van man en vrouw waar het gaat om de overdracht van leven in het huwelijksleven.

Humanae Vitae omschrijft verantwoord vader- en moederschap als 'toetssteen van een volwassen huwelijksliefde'. Verantwoord ouderschap komt voort uit beslissingen die de echtgenoten zelf nemen ten overstaan van God. (Gaudium et Spes 50:2)

Verantwoord vader- en moederschap betekenen de spirituele beoordeling - die overeenstemt met de waarheid - van de huwelijksdaad in het bewustzijn en de wil van beide echtgenoten, die na bestudering van de innerlijke en uiterlijke omstandigheden, met name de biologische te hebben beschouwd, in deze 'uiting van genegenheid' hun rijpe bereidheid tot het vaderschap en moederschap uitdrukken. (TvL p. 594)

Eigenlijk wordt hier gewoon gezegd, dat man en vrouw, voordat zij overgaan tot de huwelijksdaad, nagaan of zij daar lichamelijk en geestelijk aan toe zijn. Dus niet alleen, heb je zin, maar ook, ben je klaar voor de gevolgen? Ik denk dan ook altijd aan de emotionele gevolgen, gevoelens enzo. Dat is ook een aspect dat in de moderne seksualiteit niet of weinig aan de orde komt.

Het menselijk lichaam is niet alleen een werkveld van seksuele reacties, maar het is tegelijk een middel om de hele mens, de persoon uit te drukken. (571)

‘De mens is juist een persoon omdat hij meester van zichzelf is en zelfbeheersing heeft. Daardoor kan hij ‘zichzelf geven’. Juist de vrijheid van gave is belangrijk. Die vrijheid wordt mogelijk door de zelfbeheersing. Zonder dat ontbreekt het aan de vrijheid zichzelf volledig te geven.

In feite vermindert de noodzaak tot zelfbeheersing door het gebruik van 'kunstmatige middelen', wat de mens tot speelbal maakt in plaats van speler :

De toevlucht nemen tot ‘kunstmatige middelen’ vernietigt de constitutieve dimensie van de persoon, het ontneemt de mens zijn subjectiviteit die hem eigen is, en maakt van hem een object van manipulatie.’

Liefde en vruchtbaarheid, onlosmakelijk verbonden

De twee huwelijksbetekenissen, éénwording en voortplanting, spreken elkaar niet tegen. Een kunstmatige scheiding van de twee aspecten maakt dat de 'waarheid van wederzijdse zelfgave' en de 'waarheid van wederzijdse zelfaanvaarding' niet volledig kunnen zijn. De echtelijke eenwording wordt in feite geschonden en dat vormt het essentiële kwaad van de contraceptieve daad. (p. 573)

De kerk (…) leert (…) dat welke huwelijksdaad ook open moet blijven voor de overdracht van menselijk leven’ ‘deze leer berust op de onverbrekelijke band tussen de beide betekenissen die in de huwelijksdaad liggen besloten: éénwording en voortplanting’. (Humanae Vitae, paus Paulus VI, 1968)

Om dit te begrijpen vind ik de vergelijking met eten doeltreffend. Van eten kan je genieten, maar is je relatie tot eten niet verstoord als je de band tussen het eten en de voedingswaarde volledig probeert te verbreken? Noemen we dat niet een eetstoornis? Stel dat er  een pil zou bestaan waardoor je zoveel kan eten als je wilt, zonder dat je er dik van wordt, zou je dat doen? En zou je dat gezond vinden? Zou je die pil ook aan je kinderen geven? Of zou je ze liever een gezonde relatie tot eten leren?

Seksualiteit en vruchtbaarheid horen bij elkaar. Maar is dit alleen een morele norm die door de kerk wordt ‘opgelegd’, of een natuurwet die van het begin af aan al in de mens aanwezig is? Paus Paulus VI zegt, en niet als eerste, dat de morele norm voortkomt uit het op de juiste manier lezen van de natuurlijke ‘taal van het lichaam’.

Ook zegt hij dat iedereen die op zoek is naar de waarheid, via het volgen van de menselijke rede, bij deze zelfde norm uit zal komen.

‘Wij zijn van mening, dat de mens van onze tijd meer dan ooit in staat is om in te zien, hoezeer deze leer overeenstemt met de menselijke rede’ (Humanae Vitae 12) (p. 563)

Waar zo duidelijk een norm gesteld wordt door de kerk, moet ook aandacht zijn voor de pastorale kant, voor de vragen die mensen hebben over de praktijk van het ‘open zijn voor leven’.

Paulus VI zegt daarover in Humanae Vitae dat de leer aan velen moeilijk of zelfs onmogelijk in de praktijk te brengen zal lijken. Maar als je probeert je erin te verdiepen, zal je 'inzien dat deze inspanning de mens adelt en de maatschappij ten goede komt’. (Humanae Vitae 20)

Het blijft lastig een passende verhouding te vinden tussen ‘beheersing van de natuurkrachten’ en ‘zelfbeheersing’. De mens heeft zich vooral gericht op het beheersen van 'natuurkrachten' via de 'zelfbeheersing':

De mens heeft een zo geweldige vooruitgang geboekt in de beheersing en de verstandelijke ordening van de natuurkrachten dat hij deze beheersing over het geheel van zijn leven tracht uit te breiden; dat wil zeggen over zijn lichaam; over zijn geestelijk leven, over zijn maatschappelijk leven en zelfs over de wetten die de voortplanting van het leven regelen. (Humanae Vitae 2) (p. 571) 

Een eerlijke geboorteregeling vereist inzicht in de échte waarden van het (eigen) leven, het gezinsleven én een goede zelfbeheersing. Het beoefenen van zelfbeheersing vraagt krachtsinspanning en oefening. Maar het werkt heilzaam op de ontplooiing en ontwikkeling van de echtgenoten (Humanae Vitae 21).

De reden dat periodieke onthouding daar goed bij past is omdat het helpt zelfbeheersing en matigheid te ontwikkelen. Door zelfbeheersing kan meer respect ontstaan voor elkaar en ons man en vrouw zijn. Beheersing over je gevoelens en emoties heb je niet zomaar, die moet opgebouwd worden, te beginnen met makkelijke handelingen.

Je kunt zeggen dat de natuurlijke geboorteregeling een 'herlezen van de taal van het lichaam in waarheid' is, gericht op het goede van de mens en de waardigheid van de persoon. Wat is de bedoeling die besloten ligt in het lichaam zelf? Maar ook, wat is goed voor het gezin? Wat is goed voor de samenleving? Dat is altijd een ingewikkeldere vraag dan puur het vermijden van kinderen.

De huidige methoden van 'voorbehoeden' staan vaak los van de ethische dimensie, en werken op een puur functionele, materialistische  manier. Zelfs de 'natuurlijke methode' kan op die manier gezien worden. Maar zij maakt deel uit van een groter plan van echtelijke en gezinsspiritualiteit.

Je kunt zeggen dat in het plan van natuurlijke geboorteregeling meer de nadruk gelegd wordt op liefde dan op lust - liefde tussen de echtgenoten natuurlijk, maar ook liefde voor God en liefde voor de kinderen. Het is niet zo dat lust 'verbannen' wordt, maar eerder dat het ondergeschikt wordt aan zelfdiscipline.

Onthouding helpt ook bij het ontwikkelen van andere deugden: voorzichtigheid, rechtvaardigheid, standvastigheid en vooral liefde. (p. 584)

Als de begeerte van het vlees vooral sensuele bevrediging zoekt, maakt ze de mens in zekere zin blind en ongevoelig voor de meer diepgaande waarden die uit liefde opborrelen.

Als de echtelijke zuiverheid (en zuiverheid in het algemeen) zich in eerste instantie laat zien als het vermogen om zich te verzetten tegen de begeerte van het vlees, zal ze zich later openbaren als het speciale vermogen om de betekenis van de 'taal van het lichaam' waar te nemen.

Onthouding verarmt de relatie dus niet maar maakt deze juist geestelijk intenser en daardoor verrijkt ze hem. Let in het volgende citaat vooral op de persoon als subject waarnaar verwezen wordt, en dus juist niet geobjectiveerd wordt:

In Humanae Vitae heeft paus Paulus VI uitgedrukt wat vele moralisten en wetenschappers gezegd hebben, namelijk dat op dit gebied dat zo diep en wezenlijk menselijk en persoonlijk is, het noodzakelijk is vooral te verwijzen naar de mens als persoon, als subject dat zelf beslist, en niet naar de 'middelen' die hem object van manipulatie maken en 'depersonaliseren'.

Bewondering voor elkaars schoonheid

Als we het hebben over periodieke onthouding dan gaat het niet alleen over de mechanische toepassing van biologische wetten (kennis van ritmes van vruchtbaarheid).

De kennis zelf van de 'ritmes van de vruchtbaarheid' - hoewel onmisbaar - schept nog steeds geen innerlijke vrijheid van de gave, die door haar aard expliciet spiritueel is en afhangt van de rijpheid van de innerlijke mens. Deze vrijheid veronderstelt een vermogen om de sensuele en emotieve reacties van de mens te leiden, zodat ze de zelfgave aan het andere 'ik' mogelijk maakt op grond van volwassen bezit van het eigen 'ik' in zijn lichamelijke een emotieve subjectiviteit.' (p. 590)

Het ontzag voor Gods schepping, gekoppeld aan de 'weerstand ten aanzien van de begeerte van het vlees', brengt eerbied en gevoeligheid voor de essentiële waarden van de echtelijke eenwording: voor de twee betekenissen van de huwelijksdaad.

Dit ontzag, de gave van eerbied, de donum pietatis, maakt dat de schijnbare tegenspraak verdwijnt en dat moeilijkheden die voortvloeien uit begeerte geleidelijk aan overwonnen kunnen worden. Het helpt daarbij als we de menselijke waardigheid met de 'natuurlijke ritmen van de vruchtbaarheid' verzoenen, dat wil zeggen met de biologische dimensie van de vrouwelijkheid en mannelijkheid van de echtgenoten. Het gaat gepaard met het vermogen van een diepe voldoening, bewondering, belangeloze aandacht voor de 'zichtbare' en tegelijk 'onzichtbare' schoonheid van de vrouwelijkheid en de mannelijkheid.  En tenslotte 'een grote waardering voor de belangeloze gave van de 'ander''. (p. 595)

Deel I	Woord	Deel II	Sacrament
H1	Begin	H1	Verbond
H2	Hart	H2	Teken
H3	Verrijzenis	H3	Wet