Symposium Theologie van het Lichaam, 6 Katie van Schaijik

'Het tegenovergestelde van liefde is de meester-slaafdynamiek. Dat zie je bijvoorbeeld bij de vrouw en haar Sugar Daddy, of subtieler dat we niet leven naar onze eigen overtuiging maar ons laten meedrijven door dominante personen of groepen. De meester-slaafdynamiek is het resultaat van de val. Angst in plaats van liefde.'

Katie van Schaijik

Filosofie gestudeerd in Lichtenstein. Geeft lezingen. Diverse artikelen gepubliceerd. Oprichter van Het Personalist Project.

De beste ideeën komen uit dialoog, dus stuur eventuele vragen en opmerkingen naar het Personalist Project.

Probleem met klerikalisme oplossen door de Theologie van het Lichaam

Mijn stelling is dat het probleem met klerikalisme opgelost kan worden met behulp van de TvL. De kerk lijdt zoals een gezin lijdt als een huwelijk in crisis is. De schandalen van seksueel misbruik en machtsmisbruik zijn wijd verspreid. Zelfs toegewijde families trekken zich terug. Priesters krijgen steeds meer administratieve taken en hebben daardoor minder tijd voor hun eigenlijke taken. Velen lijden hieronder. 

Wat is het probleem? Woytyla noemde het de 'kosmologische visie van de kerk': de clerici leiden en de leken 'bidden, betalen en gehoorzamen' (pray, pay and obey). De lekenweg naar heiligheid is door gehoorzaamheid. Dit systeem stamt uit de Romeinse tijd. Het heeft eeuwenlang gediend maar staat op gespannen voet met moderne ideeën. De linkerflank zegt: schaf het priesterschap af. De rechterflank zegt: versterk de oude orde. 

Maar ik heb hoop, zelfs vreugde. Dat wijt ik aan 1) mijn vertrouwen in God 2) mijn persoonlijke ervaring en 3) mijn studie van het werk van Johannes Paulus II. JPII is zelf door de oude ordening gevormd maar hij stond heel open voor de moderne wereld. Hij zag in de denkers en helden van deze tijd de unieke waarden die pasten bij de traditie die hij óók koesterde. Hij zag dat het moderne denken de traditie kon verrijken.

In 1975 schreef toen kardinaal Woytila een essay over de subjectiviteit en de primaire essentie van de mens. Hij heeft kritiek op het kosmologische* mensbeeld dat gangbaar is sinds Aristoteles. Dit heeft zijn nut maar is ook ontoereikend. Het ziet het belangrijkste aspect van mensen  over het hoofd, namelijk we zijn allereerst subjecten, geen objecten. Uniek, vrij en zelfdeterminerend. Het personalistische perspectief moet voorrang hebben in het denken over de mens, in theorie en praktijk. Ieder mens is uniek en waardevol en dient niet gebruikt te worden. 

Dat geldt ook in de menselijke seksualiteit: niet alleen de daad zelf bepaalt of het moreel goed is (tussen echtgenoten, open voor leven) maar ook hóe we het doen: vanuit liefde en zelfgave, of gedachteloos, vanuit boosheid of egoïsme.

Ten tijde van Vaticanum II maakte de kerk zich dit denken eigen. Geleidelijk werkte ze aan de uitwerking. De TvL is hiervan de vrucht maar heeft er ook aan bijgedragen. Het is geformuleerd op een tijdstip dat gezien kan worden als Ground Zero in de botsing tussen de oude kosmologische orde in de kerk en de moderne samenleving. Men vroeg zich af, zou de kerk meegaan met de tijd en voorbehoedsmiddelen toestaan, of zou ze ze verbieden? Ik zou zeggen dat het document beide én geen van beide deed. In de TvL komt daarvoor een uitgebreide verklaring. 

Zowel JPII als paus Benedictus hadden wel kritiek op het document. Niet op de eindconclusies maar ze vonden dat het tekort kwam in de persoonlijke dimensie en wat betreft het beantwoorden van de zorgen van de mannen en vrouwen van vandaag. 

De TvL kijkt naar de ontwikkeling van de mens in personalistisch perspectief: de oorsprong, het ontwerp, de val, de verlossing. Wat men daar volgens mij vindt is dat de echtelijke liefde en communie de bron, het doel en de betekenis van het persoonlijke leven zijn. De essentie is de vervulling die men vindt in de gave van het zelf en het ontvangen van deze gift van de ander.

De meester-slaafdynamiek

Het tegenovergestelde van liefde is de meester-slaafdynamiek. Dat zie je bijvoorbeeld bij de vrouw en haar Sugar Daddy, of subtieler dat we niet leven naar onze eigen overtuiging maar ons laten meedrijven door dominante personen of groepen. De meester-slaafdynamiek is het resultaat van de val. Angst in plaats van liefde. Onze hele samenleving wordt door deze dynamiek beïnvloed.  Door deze bril zien wij ook vaak onze relatie met God. 

Liefde en communie

Het tegengif is reciprociteit, authentieke communie. Het geleidelijk overwinnen van de meester-slaafdynamiek en het vervangen door liefde. Voor mezelf zag ik dit terug in de relatie met mijn kinderen. Ik legde ze te veel regels en normen op, het zorgen voor moest ik echt ontwikkelen. In mijn werkrelaties deed ik juist het tegenovergestelde: ik stelde me te afhankelijk op. 

Op het niveau van de samenleving betekent dat een nieuwe ethos. De meesters moeten stoppen met domineren, de slaven met volgen. We moeten nieuwe structuren bouwen. 

Feminisme

De laatste twee millennia leefden katholieken naar het model van de man als baas en de vrouw thuis. Tot het feminisme verscheen. Men zag het feminisme als een aanval van de duivel. 

Zo zag ik het ook. Totdat ik getrouwd was. Zowel mijn man als ik zagen dat zowel de hiërarchische structuur als de strikte taakverdeling niet werkten. Ik voelde me een mislukking en werd depressief. Ook vriendinnen bleken tegen hetzelfde aan te lopen. Het leek een disfunctioneel patroon, juist binnen de groepen die de focus hadden op autoriteit, gehoorzaamheid en regels volgen, bleek veel financieel en seksueel misbruik voor te komen.

In deze tijd las ik JPII en er viel mij iets op. Er stond niets in van dat de man de baas was en dat de vrouw zich moest onderschikken. Gelijkwaardigheid werd juist benadrukt. In Mulieres Dignitatem zegt hij:

In de relatie tussen man en vrouw is de onderschikking niet éénzijdig maar wederzijds.

Hij noemde het feminisme grotendeels positief. Hij bedankte de vrouwen voor hun werk. Hij riep de samenleving op vrouwen meer mee te laten doen op allerlei gebied zonder hun primaire roeping als vrouw en moeder geweld aan te doen.

Helaas zijn we erfgenamen van een geschiedenis die ons sterk geconditioneerd heeft. In elke tijd en op iedere plaats was deze conditionering een belemmering voor de voortgang vrouwen. De waardigheid van vrouwen werd niet erkend. Vrouwen werden naar de marge van de samenleving verbannen. Vrouwen konden zichzelf niet zijn en dit resulteerde in spirituele verarming van de mens.

Als je nu het woord vrouw vervangt door leek dan snap je waar ik naartoe wil. De ontwikkeling in de kerk moet gaan van kosmologisch naar personalistisch en van hiërarchisch naar reciprook.

Het huwelijk is het belangrijkste Bijbelse beeld van de relatie van Christus met de kerk. En omdat de leer van de kerk over het huwelijk zich enorm heeft ontwikkeld, moet ons begrip van de relatie tussen leken en clerici op gelijke wijze ontwikkeld worden.

Zakelijke subjectiviteit

Voordat ik enkele praktische tips geef, twee punten van zorg:

1. Hoe kan één priester een sponsale relatie met honderden of duizenden mensen hebben?
2. De hiërarchische structuur is deel van de leer van de kerk. Hoe zit het daarmee?

Het antwoord is zakelijke subjectiviteit (corporate subjectivity). Zowel individueel als gemeenschappelijk. Het Joodse volk, de Rotary club, een voetbalteam, zij hebben als groep een bepaald karakter en bepaalde waarden, ze kunnen handelen en zich verhouden tot anderen. De katholieke kerk is ook een zakelijk subject met de vorm van een familie. Familiaris consortio (18) zegt:  

Het gezin, gesticht en bezield door de liefde, is een gemeenschap van personen: van de gehuwde man en vrouw, van de ouders en kinderen, van de verwanten. Zijn eerste taak is trouw de werkelijkheid van de onderlinge communicatie te beleven en zich voortdurend te beijveren voor de ontwikkeling van een waarachtige personengemeenschap.

Het innerlijk beginsel, de blijvende kracht en het uiteindelijke doel van die taak is de liefde.  

Op gelijke wijze, zo stel ik voor, wordt een katholieke parochie opgericht en gevoed door liefde, zowel menselijk als goddelijk. 

In een gezonde familie is ieder lid welkom en geliefd voor wie hij is. Zijn unieke gaven en talenten worden erkend, bevestigd en ontwikkeld. Zo ziet het parochieleven er volgens mij nog niet uit!

De liefde in een gezin begint met, en straalt uit van, de liefde tussen man en vrouw. In navolging van JPII zijn er in het kerkelijke leven twee stromingen: die van Petrus en die van Maria, ofwel die van de clerici en die van de leken. Ze vormen twee volkeren die ontworpen zijn voor een vruchtdragende vereniging van liefde. Het priesterschap heeft een hiërarchische structuur, de priester functioneert onder de bisschop. Daarbinnen relateert hij zich als echtgenoot, niet aan duizenden individuen maar aan de gemeenschap als geheel. De leden zijn geen deel van de hiërarchie en ze staan niet onder die hiërarchie. Ze staan eerder vis-a-vis. 

En hier is wat volgens mij moet gebeuren. De leken moeten vorm aannemen, los van het priesterschap. Ze moeten onder de hiërarchie vandaan komen en een zelfstandig volk worden zodat ze als echtgenoot de priester kunnen beantwoorden, niet als ondergeschikte.

De TvL leert dat zelfbezit een voorwaarde is voor zelfgave. Zelfgave is alleen mogelijk: 'op basis van een volwassen bezit van het eigen 'ik' in de lichamelijke en emotieve subjectiviteit'

Het initiatief ligt bij ons. De priester moet dat niet willen managen. Maar hoe gaan we van afhankelijk naar zelfbewust? Eerst moeten we ons belichamen. Het lichaam maakt zichtbaar wat onzichtbaar is. Het maakt dat we onszelf ervaren. We kunnen ons ermee verhouden tot de ander. 

Hoe wordt een zakelijk subject belichaamd? Met een mission statement, tradities, rituelen, gebouwen. Zoals de regel van St. Benedictus, het getijdengebed, de grondwet, de 12 stappen van Anonieme Alcoholisten en hun bijeenkomsten. Dat geeft de zakelijke subjecten vorm en vitaliteit. Ik las dat Paus Franciscus heeft gezegd dat de leken 'robuuste vormen van thuishoren' moeten vormen. Paus Benedictus noodt ons een cultuur van ontmoeting te cultiveren. Paus JPII zegt het zo dat elke gemeenschap van gelovigen moet 'pulseren met bewustzijn van zijn unieke identiteit'. In de meester-slaafdynamiek heeft de slaaf geen identiteit. 

Mijn voorstel is dat van iedere parochie de leken een associatie vormen die het mogelijk maakt dat wij gezien worden, onszelf kunnen ervaren en kunnen handelen als lichaam van lekengelovigen. Met een regel, beleid, lidmaatschap, communicatiemiddelen, websites, publicaties, een forum om meningen en zorgen te delen, geldinzameling zodat we fysieke ruimtes kunnen hebben voor ontmoeting. 

Zoals het nu is hebben we eigenlijk geen stem. De pastoor is de enige met beslissingskracht. Dat betekent dat het grootste deel van de spirituele rijkdom niet benut wordt.  We hebben het hier over wat op het gebied van de leek hoort, niet over doctrine formuleren of de mis opdragen. 

Hoe meer we dat doen, des te lonender zullen we het parochieleven vinden, en de pastoor kan doen wat bij zijn taken hoort. We beginnen niet met lege handen, de spirituele rationale is al gelegd in de TvL. We hebben veel trial and error gehad op het gebied van de vrouwenemancipatie in de afgelopen vijftig jaar en met diverse lekenorganisaties. Er zijn veel boeken en programma's op het gebied van codependence zoals Codependent no more en Boundaries.

Wat priesters kunnen doen

De leken liefhebben betekent luisteren, vertrouwen. In de TvL leren we dat de man een specifieke rol heeft de vrouw te helpen haar volledige subjectiviteit en gelijkwaardigheid te realiseren door te zien, te bevestigen en erop te vertrouwen. De priester heeft de specifieke taak de leken te helpen hun waardigheid te zien en hun waarde als volwaardige partners in de kerk. Wees niet bang. Verwelkom die ontwikkeling. De communie waartoe wij geroepen zijn omvat wederkerigheid. Jij als priester bent gemaakt als een gift voor de leken. De leken zijn een gift voor jou. Niet abstract maar dít volk van God.

Een man trouwt ook niet met de ideale essentie van de vrouw, maar met één vrouw in het bijzonder. Hij is geroepen háár met name lief te hebben, zoals zij geroepen is hém lief te hebben. Open je hart voor de congregatie als een uniek subject. Help haar een uniek zakelijk subject te worden. Als zij zich ontwikkelt zul je steeds meer van haar op aan kunnen als gezelschap. Je priesterschap wordt mooier en bloeiender.

Stel je een paar voor dat al jaren ellendig is. Zij beginnen opnieuw, hernieuwen hun geloften. Wonden helen kost tijd en ze kunnen niet meteen al hun slechte gewoonten overwinnen. Maar ze zullen weer blijdschap en hoop ervaren in plaats van de wanhoop van de afgelopen jaren.

Ter afsluiting, om aan te geven dat het niet bij het werk van één paus blijft:

Ik heb recent twee boeken van Paus Franciscus gelezen. The great reformer van Austin Ivory, een soort biografie, en The mind of pope Francis van Massimo Borghesi. Deze beide boeken laten zien hoe diep Paus Franciscus was gevormd in de school van gedachten bekend als de theologie van de mensen. Deze was geformuleerd als alternatief voor zowel de Marxistische bevrijdingstheologie als de conservatieve establishmentkerk van Latijns-Amerika van de afgelopen eeuw. Het benadrukt complementariteit en reciprokiteit in plaats van de onderdrukking van de armen en de corruptie van de rijken en machtigen. Ik vind de theologie van de mensen erg overeenkomen met de TvL.

Ik eindig met een quote uit The mind of pope Francis: 

The concept of a people presupposes this dialectic, that of the relationship between man and woman, a model for overcoming every master-slave relationship.

* Wat meer over kosmologie op Wikipedia.

https://tobinternationalsymposia.com/kerkrade-netherlands-2019/