Geduld schiet wortel als we erkennen dat andere mensen ook in deze wereld mogen leven, gewoon zoals ze zijn. Het maakt niet uit als ze mijn plannen ophouden of dwarsbomen, mij irriteren door hoe ze denken of doen, of als ze niet alles zijn dat ik wil dat ze zijn.
(92)
Hoofdstuk 4: Liefde in het huwelijk
90. In een lyrische passage van Sint Paulus zien we enkele eigenschappen van liefde: 'De liefde is geduldig en vriendelijk; de liefde is niet afgunstig, zij praalt niet, zij verbeeldt zich niets. Zij gedraagt zich niet onfatsoenlijk, zij zoekt zichzelf niet, zij laat zich niet kwaad maken en rekent het kwade niet aan. Zij verheugt zich niet over onrecht, maar vindt vreugde in de waarheid. Alles verdraagt zij, alles gelooft zij, alles hoopt zij, alles verduurt zij.' (1 Kor 13). Liefde wordt in het dagelijks leven ervaren en gevoed door paren en hun kinderen. Het helpt om dieper over de betekenis van deze tekst na te denken.
Liefde is geduldig
91. Het eerste woord dat gebruikt wordt is makrothyméi. Dit betekent niet simpelweg 'alles verduren'. Het slaat op de kwaliteit van iemand die niet impulsief handelt en vermijdt aanstoot te geven. Het woord zoals gebruikt in de tekst van Sint Paulus moet gelezen worden in het licht van het Boek van Wijsheid (11:23; 12:2, 15-18), die Gods terughoudendheid prijst, en daarbij de mogelijkheid van berouw openlaat, maar vasthoudt aan zijn macht, zoals blijkt uit zijn handelingen van barmhartigheid jegens zondaars. Gods geduld, zichtbaar in zijn genade naar zondaars, is een teken van zijn echte macht.
92. Als we denken dat relaties of mensen perfect moeten zijn hebben we een probleem. Dan maakt alles ons ongeduldig, alles maakt dat we boos reageren. Geduld schiet wortel als we erkennen dat andere mensen ook in deze wereld mogen leven, gewoon zoals ze zijn. Het maakt niet uit als ze mij terughouden, mijn plannen dwarsbomen, mij irriteren door hoe ze denken of doen, of als ze niet alles zijn dat ik wil dat ze zijn.
Liefde is dienstbaar
94. Paulus wil in deze tekst benadrukken dat liefde meer is dan een gevoel. Het moet begrepen worden langs de lijnen van het Hebreeuwse werkwoord 'liefhebben'; dat betekent 'goed doen'. Het laat haar vruchtbaarheid zien en laat ons de blijdschap van het geven ervaren, zonder iets terug te vragen, alleen voor de blijdschap van geven en dienen.
Liefde is niet afgunstig
Liefde praalt niet
97. Perpereúetai staat voor arrogantie, hovaardij, inbeelding, hooghartigheid. Zij die liefhebben praten niet teveel over zichzelf maar zijn gericht op anderen. Het volgende woord physioútai - is vergelijkbaar. Paulus gebruikt dit werkwoord onder andere in 1 Cor 8:1: 'maar kennis alleen leidt tot eigenwaan; het is de liefde die opbouwt'.
98. Het is belangrijk dat christenen hun liefde laten zien in de manier waarop zij hun familieleden behandelen die minder kennis over het geloof hebben of zwakker zijn in hun overtuiging. Soms gebeurt het tegenovergestelde: de veronderstelde volwassen gelovigen in de familie worden ondraaglijk arrogant. Liefde daarentegen wordt gekenmerkt door nederigheid. In het gezinsleven wordt liefde vernietigd door competitie over wie het meest intelligent is. Sint Petrus zegt in 1 Pet 5:5: 'Trouwens, allen moeten zich in de omgang met elkaar laten leiden door nederigheid, want God weerstaat de hoogmoedigen, maar aan de nederigen geeft Hij genade'.
Liefde gedraagt zich niet onfatsoenlijk
100. Liefdevolle vriendelijkheid helpt onze eigen beperkingen te overkomen, geduld te hebben met anderen, ondanks de verschillen. Zij smeedt banden, cultiveert relaties, creëert netwerken en weeft een stevig sociaal net.
Liefde zoekt zichzelf niet
102. Is een generositeit die ons vrij en voluit laat geven, echt mogelijk? Ja, want het wordt van ons gevraagd in het evangelie: 'Voor niets hebben jullie gekregen, voor niets moet je geven.' (Mt 10:8)
Liefde laat zich niet kwaad maken en rekent het kwade niet aan
103. Paroxýnetai - een innerlijke reactie veroorzaakt door iets van buitenaf. Een verborgen irritatie die ons op scherp zet waar het om anderen gaat, alsof zij een probleem of bedreiging zijn en dus vermeden moeten worden. Verontwaardiging is alleen gezond als het een reactie is op een ernstig onrecht; als het onze houding naar anderen doordringt, is het schadelijk.
104. Het evangelie vertelt ons naar de balk in ons eigen oog te kijken. Christenen kunnen de aanmaning van God's woord om boosheid niet te voeden, niet negeren. Het is één ding een plotse vijandigheid te voelen, een ander om dat wortel te laten schieten in onze harten. Mijn advies is, laat de dag nooit eindigen zonder vrede te maken in het gezin. Moet ik dan soms op mijn knieën gaan? Nee, een klein gebaar, een vriendelijkheid, woorden zijn niet nodig.
Liefde verheugt zich niet over onrecht
105. De frase ou logízetai to kakón betekent dat liefde het kwade niet aanrekent, niet wraakzuchtig is. Tegenover wraakzucht staat vergeving, die geworteld is in een positieve houding die de zwakheid van anderen wil begijpen en verontschuldigen. Zoals Jezus zei: 'Vader, vergeef hen, zij weten niet wat zij doen' (Lk 23:34). Maar we blijven zoeken naar meer fouten, grotere kwaden, veronderstellen verkeerde bedoelingen en de wraakzucht groeit.
106. Als we beledigd zijn of in de steek gelaten, dan is vergeving mogelijk en wenselijk, maar niemand kan zeggen dat het makkelijk is. De gemeenschap in een familie kan alleen bewaard blijven en groeien door een grote opofferingsgezindheid. Het vraagt veel openheid van iedereen voor begrip, clementie, vergeving, gratie en verzoening.
106. Als we beledigd zijn of in de steek gelaten, dan is vergeving mogelijk en wenselijk, maar niemand kan zeggen dat het makkelijk is. De gemeenschap in een familie kan alleen bewaard blijven en groeien door een grote opofferingsgezindheid. Het vraagt veel openheid van iedereen voor begrip, clementie, vergeving, gratie en verzoening.
107. Tegenwoordig weten we dat om anderen te vergeven we onszelf moeten begrijpen en vergeven. We worden afstandelijk door onze fouten en door kritiek die we krijgen. We moeten leren bidden om onszelf te accepteren, om te leren leven met onze tekortkomingen en om onszelf te vergeven zodat we diezelfde houding ook naar anderen kunnen hebben.
108. Dit alles veronderstelt dat we de ervaring hebben gehad te worden vergeven door God, gerechtvaardigd door zijn genade en niet door onze eigen verdiensten. Als we aannemen dat God's liefde onvoorwaardelijk is, dan kunnen we oneindige liefde tonen en anderen vergeven zelfs als zijn ons kwaad hebben gedaan. Anders is ons gezinsleven niet langer een plek van begrip, steun en bemoediging, maar één van constante spanning en wederzijdse kritiek.
Liefde vindt vreugde in de waarheid
109. De uitdrukking chaírei epì te adikía gaat over iets wat op de loer ligt diep in iemand's hart. Het is een toxische houding naar hen die zich verheugen in het onrecht dat anderen wordt aangedaan. De volgende frase drukt het tegenovergestelde uit: sygchaírei te aletheía, verheugt zich in het goede.
110. Als een liefdevol persoon goed kan doen voor anderen, of ze blij ziet, dan worden ze daar zelf blij van. 'Het is zaliger te geven dan te ontvangen.' (Handelingen 20:35) Het gezin moet altijd de plaats zijn waar, als iemand iets goeds overkomt, de anderen dit met hem vieren.
Alles verdraagt zij
111. De lijst van Paulus eindigt met vier frases die het woord 'alles' bevatten.
112. Eerst zegt Paulus panta stégei, verdraagt alles. Dit gaat over meer dan alleen het kwade verdragen, het gaat over het gebruik van de tong. Het werkwoord kan beteken 'de vrede bewaren' over wat er aan die ander schort. Het oordeel beperken, de impuls om te veroordelen zorgvuldig wegen. 'Oordeel niet en gij zult niet geoordeeld worden' (Lucas 6:37). We vergeten dat laster zondig kan zijn. Het is een belediging tegen God als en de goede naam van een ander ernstig schaadt met schade die soms moeilijk weer goed te maken is. Liefde koestert juist de goede naam van anderen, zelfs van vijanden. Juist als we God's wet willen handhaven moeten we dat niet vergeten.
113. Gehuwde stellen, verenigd door liefde spreken positief over elkaar, ze proberen elkaars goede kanten te laten zien. Dit is niet alleen een manier van doen tegenover anderen, het komt van een innerlijke houding. In plaats van andermans fouten te negeren, ziet het de zwakheden in een bredere context. Liefde bestaat samen met imperfectie. Zij verdraagt alles en bewaart de vrede tegenover de beperkingen van de geliefde.
Alles gelooft zij
114. Panta pisteúei. 'Geloven' wordt hier niet strikt theologisch gezien maar in de betekenis van 'vertrouwen'.
115. Dit vertrouwen maakt dat de relatie vrij kan zijn. We hoeven de ander niet te controleren, bezitten of domineren.
Alles hoopt zij
117. Deze hulp omarmt het leven na de dood. Ieder mens is geroepen tot de volheid van het leven in de hemel. Daar valt alle zwakheid en duisternis weg. Dit besef helpt ons iedereen in het licht van de hoop te zien.
Alles verduurt zij
119. In het gezinsleven moeten we de krachtige liefde cultiveren die helpt elk kwaad te bevechten dat haar bedreigt. Ik verwonder mij soms over mannen en vrouwen die gescheiden zijn van hun echtgenoot voor hun eigen veiligheid, maar toch door hun volhardende echtelijke liefde hen proberen te helpen in hun ziekte, lijden of beproeving. Ook hier zien we een liefde die niet opgeeft.
Groeien in echtelijke liefde
121. Het huwelijk is een waardevol teken, 'als een man en vrouw het sacrament van het huwelijk vieren, is God als het ware 'weerspiegeld' in hen. Het huwelijk is het icoon van God's liefde voor ons. God os ook communie: de drie personen van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest leven eeuwig in perfecte eenheid. Dit is precies het mysterie van het huwelijk: God maakt van de twee echtgenoten een enkele existentie.
Levenslang delen
124. Een liefde die zwak is en het huwelijk niet als uitdaging kan aannemen, kan geen grote verplichting dragen. zij zal ten ondergaan aan de cultuur van de vergankelijkheid die een continu groeiproces tegenhoudt. Maar 'liefde voor altijd beloven is mogelijk als we een plan zien, groter dan onze eigen ideeën, een plan dat ons steunt en helpt onze toekomst helemaal te geven aan degene die we liefhebben.' Als deze liefde beproevingen moet doorstaan en trouw moet blijven in alles, dan heeft zij de gift van genade nodig om haar te bekrachtigen en verheffen. Om met Sint Robert Bellarmine te spreken: 'het feit dat een man zich met een vrouw verenigt in een onverbrekelijke band, en dat ze onscheidbaar blijven ondanks alle moeilijkheden, zelfs als er niet langer hoop is op kinderen, dat kan alleen het teken van een groot mysterie zijn'.
126. In het huwelijk moet de vreugde van liefde onderhouden worden. Als het zoeken naar plezier obsessief wordt, maakt het ons tot slaaf en weerhoudt het ons van andere genoegdoeningen. Vreugde echter, doet het plezier toenemen en helpt vervulling te vinden. Zulke vreugde kan zelfs in verdriet ervaren worden. Zij accepteert dat het huwelijk een onontkoombare mix van vreugde en tegenslagen, pijn en opluchting, ergernissen en plezier is, maar altijd op het pad van vriendschap.
127. In een consumptiemaatschappij vervaagt het gevoel voor schoonheid. Alles is te koop, te bezitten, te consumeren, inclusief mensen. Tederheid aan de andere kant is een teken van liefde zonder bezitterigheid. Het maakt dat we een persoon met respect benaderen en en hem of haar geen schade willen berokkenen of van zijn vrijheid beroven. Het maakt dat we de innerlijke schoonheid en heiligheid van de ander waarderen, dat is belangrijker dan mijn eigen behoeften.
128. De esthetische ervaring van liefde wordt uitgedrukt in de 'blik' die anderen aanschouwt als doel op zich, zelfs als zij zwak, bejaard of fysiek onaantrekkelijk zijn. Veel verdriet ontstaat als we niet meer naar elkaar omkijken. 'Kijk me aan als ik tegen je praat!' 'Mijn vrouw ziet me niet meer staan, ze heeft alleen oog voor de kinderen' 'In mijn eigen huis geeft niemand om me, ze zien me niet eens, het is alsof ik niet besta.' Liefde opent onze ogen en laat ons de grote waarde van een mensenleven zien.
129. De vreugde van deze aanschouwende liefde moet worden ontwikkeld. Deze vreugde die voortkomt uit broederlijke liefde is niet ijdel en op zichzelf gericht, maar van geliefden die behagen scheppen in het goede dat ze doen voor de ander.
130. Aan de andere kant groeit vreugde ook uit pijn en verdriet.
Trouwen uit liefde
131. Het huwelijk laat zien dat we daadwerkelijk de veiligheid van het ouderlijk huis hebben verlaten zodat we nieuwe sterke banden kunnen smeden en verantwoordelijkheid voor een ander op ons kunnen nemen. Als sociaal instituut vormt het huwelijk een commitment aan elkaar om te groeien in liefde en toewijding, en dat dient de hele samenleving. Daarom is het niet zomaar een modeverschijnsel maar van blijvende waarde.
Een liefde die zichzelf laat zien en toeneemt
133. De liefde voor vriendschap moet vrijelijk worden uitgedrukt in woorden en daden. In het gezin moeten 'drie woorden worden gebruikt. Drie essentiële woorden: 'Alsjeblieft', 'Dank je wel', 'Sorry'.
135. Het helpt niet om van een idyllische en perfecte liefde te dromen die geen stimulans nodig heeft om te groeien. Zoals de Bisschop van Chili zei: 'de perfecte families die door de consumptieve propaganda worden voorgesteld bestaan niet. Hierin wordt niemand oud, er is geen ziekte, lijden of dood. Het is veel gezonder om realistisch te zijn wat betreft onze beperkingen en tekortkomingen en om aan de roep te beantwoorden samen te groeien, de liefde laten rijpen en de band te versterken, wat er ook gebeurt.
Dialoog
136. Dialoog is essentieel om liefde in huwelijk en gezin te ervaren, uit te drukken en te bevorderen. Mannen en vrouwen, jongeren en ouderen, allen spreken ze een andere taal. De manier waarop we vragen stellen, de toon die we gebruiken, onze timing enzovoorts bepalen of we goed communiceren. We moeten een houding ontwikkelen die liefde uitdrukt en een authentieke dialoog mogelijk maakt.
137. Neem kwaliteitstijd. Sta open om geduldig te luisteren naar de alles wat de ander wil zeggen. Dit vraagt zelfdiscipline. In plaats van adviezen te geven moeten we zeker zijn dat we alles hebben gehoord wat de ander te zeggen heeft. Wees niet haastig. Vaak heeft de ander geen oplossing nodig maar wil alleen gehoord worden. Hoe vaak horen we niet 'hij luistert niet', 'Ik praat met haar en heb het gevoel dat ze niet kan wachten tot ik klaar ben'.
138. Maak er een gewoonte van echt belang toe te kennen aan de ander. Waardeer hen en erken hun recht op bestaan, om te mogen denken zoals ze denken en om blij te zijn. Haal niet naar beneden wat ze zeggen of denken, ook al moet je je eigen gezichtspunt benadrukken. We zouden de waarheid van de ander moeten erkennen, de waarde van zijn grootste zorgen, en wat ze willen overbrengen, hoe agressief ook. We moeten ons in hun schoenen verplaatsen en in hun hart turen, hun grootste zorgen zien en die nemen als uitgangspunt voor verdere dialoog.
139. Keep an open mind. De combinatie van twee verschillende denkwijzen kan leiden tot een synthese die beide partijen verrijkt. De eenheid die we zoeken is geen uniformiteit, maar 'eenheid in verscheidenheid'. Een zekere spitsvondigheid is ook nodig om 'staticiteit' te voorkomen. Woorden moeten met zorg worden gekozen om niet te beledigen, vooral bij gevoelige onderwerpen.
Veel ruzies tussen stellen gaan niet over belangrijke dingen. Wat de toon zet, is de wijze en waarop dingen gezegd worden.
140. Toon affectie en medeleven. De ander als 'rivaal' zien is een tegen van zwakheid en moet overkomen worden.
141. Voor een waardige dialoog moeten we iets te zeggen hebben. Dit kan slechts de vrucht zijn van een innerlijke rijkdom gevoed door lezen, reflectie, gebed en openheid naar de wereld. Als geen van de echtgenoten daaraan werkt wordt het gezinsleven verstikkend en de dialoog verarmd.
Gepassioneerde liefde
142. Een liefde die het aan plezier of passie ontbreekt voldoet niet om de eenheid van het menselijk hart met God te symboliseren.
De wereld van emoties
144. Als echte mens liet Jezus emoties zien. Hij had verdriet door de afwijzing van Jeruzalem (cf. Mt 23:27) en was tot tranen toe bewogen (cf. Lk 19:41). Hij huilde bij de dood van een vriend (cf. Jn 11:35). Dit laat zien hoe zijn menselijk hart open was voor anderen.
145. Het ervaren van een emotie is op zich niet goed of slecht. Wat moreel juist of onjuist is, is wat we ermee doen. Geloven dat we goed zijn omdat we ons 'goed voelen' is een grote illusie.
146. Huwelijksliefde streeft ernaar dat het hele gevoelsleven de familie als geheel ten goede komt.
God houdt van de vreugde van zijn kinderen
148. Training op het gebied van emotie en instinct is nodig, en ook grenzen stellen. Iemand kan zeker zijn passies op een mooie en gezonde manier leiden, in de richting van altruïsme en een geïntegreerde zelfverwerkelijking die de relaties binnen het gezin verrijkt. Dit houdt niet in het verzaken van intens genieten, maar eerder die momenten integreren met andere momenten van commitment, geduldige hoop, vermoeienissen en de strijd om een ideaal te bereiken.
149. Sommige spirituele stromingen leren dat verlangens geëlimineerd moeten worden op het pad naar bevrijding van pijn. Maar wij geloven dat God houdt van het plezier van mensen. 'Mijn kind, als je zelf iets bezit, neem het ervan en doe jezelf tegoed, zo veel als je kunt.' (Sir 14:11-14).
Plezier kan op verschillende manieren uitgedrukt worden in verschillende tijden van het leven. In dit licht appreciëren we de leer van sommige oosterse leraren die ons vertellen ons bewustzijn te verruimen, zodat we niet gevangen worden in één beperkte ervaring die ons verblindt. Deze verruiming van bewustzijn is geen ontkenning of vernietiging van verlangen als zodanig maar eerder een verbreding en perfectionering ervan.
De erotische dimensie van liefde
151. Op de angst dat het trainen van verlangens en seksualiteit afdoet aan de spontaniteit, zegt Sint Johannes Paulus II dat mensen 'geroepen zijn tot volwassen spontaniteit in hun relaties' (Catechesis (12 November 1980), 2: Insegnamenti III/2 (1980), 1133)'.
Seksualiteit is geen aardige verstrooiing: het is een interpersoonlijke taal waarin de ander serieus genomen hoort te worden in zijn of haar heilige en onschendbare waardigheid.
152. De erotische dimensie van liefde kunnen we dan ook niet simpelweg als noodzakelijk kwaad zien. We moeten het zien als een gave van God die de relatie van echtgenoten verrijkt.
Geweld en manipulatie
154. Binnen het huwelijk kan seks ook een bron van lijden en manipulatie worden. Het moge duidelijk zijn dat 'een huwelijksdaad die de echtgenoot wordt opgelegd, (...) geen daad van echte liefde is' (Paul VI, Encyclical Letter Humanae Vitae (25 July 1968), 13: AAS 60 (1968), 489).
Zelfs binnen de patriarchale cultuur in de tijd van Paulus, waar vrouwen werden gezien als geheel ondergeschikt aan mannen, leerde hij dat seks communicatie moet behelzen tussen de echtgenoten (1 Cor 7:5).
156. Iedere vorm van seksuele ondergeschiktheid moet verworpen worden. Inclusief alle verkeerde interpretaties van de Brief aan de Efeziërs waarin Paulus zegt 'Vrouwen, schik u naar uw man als naar de Heer' (Eph 5:22). Dit vers weerspiegelt culturele categorieën van die tijd. Sint Johannes Paulus II observeert wijselijk: 'Liefde sluit iedere vorm van onderwerping uit waarbij de vrouw een dienaar of slaaf van haar man zou worden... De eenheid die ze beogen te maken in het huwelijk bestaat uit wederzijdse zelfgave. De Bijbelse tekst wil juist iederéén overtuigen individualisme te overkomen en altijd aan anderen te denken. 'Schik u naar elkaar, uit ontzag voor Christus.' (Eph 5:21) In het huwelijk krijgt deze wederzijdse 'submissie' een speciale betekenis, en wordt gezien als een wederzijds toebehoren uit vrije keus, gekenmerkt door trouw, respect en zorg. Seksualiteit staat ten dienste van deze huwelijkse vriendschap en bedoelt de vervulling van de ander te helpen.
157. Het huwelijksideaal kan niet slechts als genereuze zelfgave en zelfopoffering gezien worden. authentieke liefde moet de ander ook kunnen ontvangen, de eigen kwetsbaarheid en behoeften kunnen accepteren en de fysieke uitdrukking van liefde zoals die gevonden wordt in een liefkozing, een omhelzing, een kus en seksuele vereniging. Benedictus XVI zegt: 'Als de mens verlangt puur geest te zijn en het vlees verwerpt als slechts behorend bij zijn dierlijke natuur, dan verliezen zowel geest als lichaam hun waardigheid.'
Huwelijk en maagdelijkheid
159. Maagdelijkheid is een vorm van liefde. Het spreekt tot ons over de behoefte aan complete toewijding aan het Evangelie (cf. 1 Cor 7:32). Het is ook een weerspiegeling van de volheid van de hemel, 'Want bij de opstanding huwt men niet en wordt men niet uitgehuwelijkt' (Mt 22:30). Paulus raadde maagdelijkheid aan omdat hij de wederkomst van Jezus spoedig verwachtte en wilde dat iedereen zich richtte op de verspreiding van het evangelie. Maar hij maakte ook duidelijk dat dit zijn persoonlijke mening en voorkeur was (cf. 1 Cor 7:6-9), niet iets dat Christus vroeg: 'Voor de ongehuwden heb ik geen gebod van de Heer, maar ik geef mijn mening' (1 Cor 7:25).
Sint Johannes Paulus II merkte op dat de Bijbelteksten 'geen reden geven om het huwelijk als minderwaardig aan te merken, noch de staat van maagdelijkheid of het celibaat als superieur'.
161. Waar maagdelijkheid een 'eschatologisch' teken is van de verrezen Christus, daar is het huwelijk een 'historisch' teken van ons, levend in deze wereld, een teken van de aardse Christus die ervoor koos één met ons te worden en zichzelf en zijn bloed voor ons gaf.
164. In de loop van ieder huwelijk veranderen fysieke verschijningen, maar dit betekent niet dat liefde en aantrekkingskracht moeten vervagen. We houden van de ander voor wie ze zijn, niet alleen om hun lichaam. Ook al wordt het lichaam ouder, het drukt nog steeds de persoonlijkheid uit die ons hart ooit won. Ook al zien andere de schoonheid van deze mens niet meer, een echtgenoot ziet met de ogen van liefde en zijn of haar affectie verdwijnt niet. Hij of zij bevestigt de beslissing om elkaar toe te behoren en drukt die keus uit in trouw en liefdevolle nabijheid. De nobelheid van die beslissing doet een nieuw soort emotie ontstaan als ze hun huwelijkse missie volbrengen. Want 'Emotie, veroorzaakt door een ander mens... hoeft niet per se te leiden tot de huwelijksdaad'. Het vindt andere manieren om zich uit te drukken.
Dit alles is niet mogelijk zonder gebed tot de Heilige Geest om zijn genade, zijn bovennatuurlijke kracht en zijn spirituele vuur, om onze liefde te bevestigen, te richten en te transformeren in elke nieuwe situatie.